Η Εντολή Ντοκουμέντο του Μέρτεν και η Ιστορία των Εβραϊκών Περιουσιών στην Κατοχή
Ένα ιστορικό έγγραφο που αποκαλύπτει μια ελάχιστα γνωστή πτυχή της διαχείρισης της εβραϊκής περιουσίας στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής, εντόπισε ο Δρ. Λεόν Σαλτιέλ, ιστορικός ερευνητής και εκπρόσωπος του Παγκόσμιου Εβραϊκού Συνεδρίου στα Ηνωμένα Έθνη στη Γενεύη. Το έγγραφο, χρονολογούμενο στις 11 Μαρτίου 1943 και υπογεγραμμένο από τον Μαξ Μέρτεν, περιγράφει τη μεταφορά της διαχείρισης των αγροτικών κτημάτων των Ελλήνων Εβραίων στην Αγροτική Τράπεζα.
«Το έγγραφο που εντόπισα πρόσφατα και θα το δωρίσω στο Μουσείο Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης, είναι μια εντολή του Μέρτεν, συνοδευόμενη από αυθεντική υπογραφή, σφραγίδα με σβάστικα και αριθμό μητρώου», σημειώνει ο Δρ. Σαλτιέλ, μιλώντας στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.
Όπως εξηγεί, πρόκειται για ένα πρωτότυπο έγγραφο που παρέμενε άγνωστο μέχρι σήμερα και δεν περιλαμβάνεται ούτε στο έργο του Μιχαήλ Μόλχο “In Memoriam”. Η συγκεκριμένη διαταγή αφορά ρητά τη μεταφορά των αγροτικών ακινήτων των Εβραίων στην αρμοδιότητα της Αγροτικής Τράπεζας. «Σύμφωνα με αυτή την εντολή, το υποκατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας στην εκάστοτε περιοχή αποκτά την ευθύνη της διαχείρισης των αγρών που ανήκαν σε Εβραίους», προσθέτει.
Η ανακάλυψη αυτή είναι σημαντική όχι μόνο για το περιεχόμενό της, αλλά και επειδή επιβεβαιώνει την ύπαρξη κεντρικού σχεδιασμού από τη ναζιστική διοίκηση για τη δήμευση και αξιοποίηση της αγροτικής περιουσίας των εκτοπισμένων Ελλήνων Εβραίων. «Αυτό που ανακαλύπτουμε είναι κάτι άγνωστο μέχρι στιγμής, που ανοίγει νέους δρόμους για την κατανόηση της διαχείρισης αυτής της περιουσίας», υπογραμμίζει ο Δρ. Σαλτιέλ, θέτοντας το ερώτημα σχετικά με την τύχη των περιουσιών αυτών μετά τον πόλεμο.
Μάλιστα, το εύρημα ενισχύεται από συμπληρωματικά έγγραφα που βρέθηκαν στην Ημαθία. «Εντόπισα και ένα άλλο έγγραφο από τον Ιούνιο του 1943, όπου γίνεται λόγος για την εκτέλεση της διαταγής. Σημειώνεται ότι η διαδικασία προχωρά πολύ θετικά, “Κανονικώς και επιμελώς διεξάγει την υπηρεσίαν ταύτην”, αναφέρεται», προσθέτει.
Ο Δρ. Σαλτιέλ επισημαίνει ότι υπήρχαν ενδείξεις της διαδικασίας μέσα από σπαράγματα αρχείων, όπως στο αρχείο της ΥΔΙΠ, αλλά για πρώτη φορά υπάρχει επίσημη καταγραφή της διαταγής. «Αυτή η εντολή έρχεται κεντρικά από τους Γερμανούς και φέρει την υπογραφή του Μέρτεν, γεγονός που σηματοδοτεί μια νέα γραφειοκρατική διαδικασία», σημειώνει.
Η δωρεά του εγγράφου στο Μουσείο Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης έχει ιστορική σημασία και ανοίγει νέα ερωτήματα. Τι απέγιναν αυτές οι περιουσίες μετά τον πόλεμο; Επαναλαμβάνω, επανήλθαν στους νόμιμους ιδιοκτήτες ή στους απογόνους τους; Υπάρχουν ακόμα αρχεία στην Αγροτική Τράπεζα ή άλλες δημόσιες υπηρεσίες που να τεκμηριώνουν αυτή τη διαχείριση; Το εν λόγω έγγραφο ενδέχεται να είναι η αρχή για την απάντηση ερωτημάτων που παραμένουν ανοικτά εδώ και δεκαετίες και για την πιο ολιστική προσέγγιση μιας από τις πιο σκοτεινές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Η Θεσσαλονίκη του 1943: Ένα Ιστορικό Πλαίσιο
Φτάνουμε στη Θεσσαλονίκη του Φεβρουαρίου 1943, σε μια από τις πιο σκοτεινές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας της πόλης. Ένα κλιμάκιο των SS από το γραφείο του Άντολφ Άιχμαν ζητά την υλοποίηση της λεγόμενης «Τελικής Λύσης». Ο Ντίτερ Βισλιτσένι και ο Άλοϊς Μπρούνερ αναλαμβάνουν να οργανώσουν την εξόντωση των περίπου 50.000 Εβραίων της πόλης, με τη βοήθεια του τοπικού διοικητικού μηχανισμού.
Σύμφωνα με τον Δρ. Σαλτιέλ, «βρίσκουν έναν πρόθυμο συνεργάτη, τον Μαξ Μέρτεν, σύμβουλο στρατιωτικής διοίκησης στην γερμανική διοίκηση Θεσσαλονίκης-Αιγαίου. Είναι ένας φιλόδοξος τριαντάρης αξιωματικός, υπεύθυνος για τις πολιτικές υποθέσεις και τη σχέση της γερμανικής διοίκησης με τον τοπικό πληθυσμό». Ο Μέρτεν εκδίδει εντολές σχετικά με τα εβραϊκά θέματα, πολλές από τις οποίες φέρουν την υπογραφή του και αφορούν από την επιβολή του κίτρινου άστρου μέχρι τη μαζική δήμευση των περιουσιών τους.
Η Θεσσαλονίκη είχε 50.000 Εβραίους σε μια πόλη 250.000 κατοίκων, καθιστώντας τη διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών κεντρικό θέμα της εποχής. Όλη αυτή η διαδικασία -η απομάκρυνση και η δήμευση- συντελέστηκε μέσα από συζητήσεις μεταξύ των ελληνικών και γερμανικών αρχών, προκαλώντας σημαντικές αλλαγές στην οικονομική ζωή της πόλης.
Η απουσία των Εβραίων από τον οικονομικό ιστό της πόλης οδήγησε στη δημιουργία της ΥΔΙΠ, επιφορτισμένης με τη διαχείριση των περιουσιών των εκτοπισμένων. Τα ερωτήματα που προέκυψαν ήταν πολλά: ποιος θα άνοιγε τα κλειδωμένα χρηματοκιβώτια; Τι θα γινόταν με τη διαχείριση των εμπορευμάτων που είχαν μείνει πίσω; Χιλιάδες περιουσίες μεταβιβάστηκαν σε χριστιανούς «μεσεγγυούχους», ενώ κάποιες άλλες κατέληξαν σε χέρια δοσίλογων.
Η ανακάλυψη του εγγράφου του Μέρτεν από τον Δρ. Σαλτιέλ δεν αποτελεί μόνο μια ιστορική καταγραφή, αλλά και μια υπενθύμιση ότι η μνήμη ζει μέσα από τη γνώση και την ενεργητικότητα μας. Η Ιστορία, τελικά, κρίνεται από τον τρόπο που επιλέγουμε να την κατανοούμε και να την αναπαριστούμε, αντιμετωπίζοντας τα γεγονότα στους σύγχρονους καιρούς μας.